Rola Króla w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (część 2)

JEDNOŚĆ BEZ KRÓLA

Arcybiskup gnieźnieński Jakub Uchański herbu Radwan.
Interreks podczas dwóch pierwszych bezkrólewi.

Pomimo śmierci ostatniego z Jagiellonów i braku bezpośredniego następcy państwo polskie nie przeżyło kryzysu. Wręcz przeciwnie. Na obszarze całego państwa zawiązano konfederację. Konfederacja była formą sejmu który nie potrzebował króla. Rolę króla odgrywał arcybiskup gnieźnieński. Posiadał on na czas bezkrólewia tytuł interreksa. Zamiast sądów królewskich działały tak zwane „sądy kapturowe”. Państwo pomimo barku władcy działało nadal sprawnie. Trzeba również nadmienić iż konfederacje miały charakter zbrojny. Oprócz sprawowania rządów pełniły funkcje obronne państwa. Sejm elekcyjny odbył się w 1573 roku i to na nim uchwalono podstawowe zasady ustroju Rzeczpospolitej. Artykuły które zostały potem nazwane artykułami henrykowskimi zawierały w sobie wszystkie zasady na podstawie których funkcjonowała Rzeczpospolita przez kolejne ponad 200 lat. Artykuły henrykowskie były też nieodłączną częścią paktów konwentów czyli obietnic elekta dla szlachty. Jednak najistotniejsze były właśnie wcześniej wspomniane artykuły. W tych artykułach król uznawał wolną elekcję i i zrzekał się tytułu dziedzica. Dodatkowo zobowiązywał się nie decydować o wojnie i pokoju bez wiedzy i zgody parlamentu oraz utrzymywać stałe wojsko zaciężne z dochodów z królewszczyzny. Dodatkowo żeby zwołać pospolite ruszenie potrzebował zgody sejmu. Król musiał posiadać cały czas radę złożoną z 16 senatorów-rezydentów oraz zwoływać sejm raz na co najmniej 2 lata. Król uznawał też ze jeśli złamie dane obietnice lub pogwałci prawa szlachta ma prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Dodatkowo król był zobowiązany do uznania wolności wyznania dla obywateli.
Od 1573 roku władza królewska opierała się na umowie prawnej o charakterze prawno-publicznym która zobowiązywała obie strony. Nowa konstytucja wzmacniała władzę sejmu. Stawał się on równy monarsze; stał się on elementem bez którego państwo nie mogło istnieć. To sprawiło że państwo mogło istnieć i działać sprawnie bez króla podczas bezkrólewia, jego władza opierała się na umowie którą można było w określonych sytuacjach. Sejm stanowił składnik konieczny do bez którego Rzeczpospolita nie mogła istnieć i była pojmowana jako corpus Reipublicae. Z tego wnioskując od tego momentu mamy trzy stany sejmujące. Wynikało to z faktu, że w polski parlament tworzyły trzy składniki: Izba Poselska, senat, i król w Sejmie. Konstrukcja ta jest analogiczna do konstrukcji istniejącej w Anglii „the king in parliament”. Jednak różnice między oboma systemami są znaczące. Pozycja króla w polskim parlamencie zależała od pozycji w państwie. Silne osobowości miały znacznie większe znaczenie niż osobowości słabe które nie potrafiły zdobyć autorytetu u posłów i senatorów. Ważna była umiejętność prowadzenia dialogu z izbami parlamentu, umiejętność szukania wspólnego podłoża do porozumienia. Dodatkowo z konstytucji wynikało, że obecność króla jest konieczna do prowadzenia sejmu. Król nie tylko był stanem sejmującym ale miał wpływ na pozostałe dwa. To on decydował o składzie Senatu. Każda podjęta uchwała potrzebowała sankcji króla. Choć król teoretycznie nie posiadał prawa veta to w praktyce mógł nie zatwierdzić przyjętych postanowień. Taka sytuacja miała miejsce za panowania Zygmunta III Wazy. Jednak król zazwyczaj wolał działać przez osoby trzecie np.: przez posłów oponujących w Izbie Poselskiej. To obala powszechnie przyjęte błędne twierdzenie iż król w Rzeczpospolitej nie posiadał władzy.

NIE UDANY FRANCUSKI EKSPERYMENT

Henryk Walezy na obrazie
 Marcello Bacciarelliego

Henryk Walezy przybył do Krakowa 18 lutego 1574 roku. Oczekiwano go z wielką niecierpliwością. Sejm konwokacyjny pod przewodnictwem Jana Zamoyskiego zakończył debatę i miał już przygotowane wszystkie potrzebne uchwały i konstytucje. Jednak problemy zaczęły się już podczas koronacji. Nowy król został zmuszony złożenia osobnej przysięgi na akcie konfederacji warszawskiej. Nikt w Polsce nie chciał stwarzać warunków dla polskiej wersji nocy św. Bartłomieja. Oliwy do ognia dolał konflikt klanu Zborowskich z klanem Tęczyńskich. Nowy król chciał prowadzić politykę przeciwko Habsburgom, w tym celu widziano na wschodzie wielką koalicję Polski i Turcji. Z powodu zatargów o Mołdawię było to niewykonalne. 30 maja 1574 roku zmarł Karol IX. Wieść ta dotarła do polski 2 tygodnie później. Jednak nic nie zwiastowało ucieczki Henryka. Jednak 19 czerwca 1574 roku Henryk Walezy po 118 dniach panowania uciekł do Francji. Na zjeździe senatorów w sierpniu 1574 roku Henrykowi dano dziewięć miesięcy na powrót. Po upływie tego czasu w maju 1575 roku na zjeździe szlachty w Stężycy uznano że polski tron jest ponownie pusty. Cały francuski eksperyment trwał więc nie dłużej niż dwa lata. Rozpoczęto wtedy przygotowania do kolejnej elekcji, która miała zapoczątkować jedno z najlepszych dziesięcioleci w historii Rzeczpospolitej.

ZWYCIĘSKI KRÓL Z SIEDMIOGRODU

Stefan Batory pomimo iż nigdy nie nauczył
się języka polskiego, to świetnie dogadywał
się z polską szlachtą

Nowa elekcja była polem starcia dwóch kandydatów. Księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego i Cesarza niemieckiego Maksymiliana II Habsburga. Mimo iż prymas przy poparciu senatu ogłosił nowym królem Maksymiliana, to zebrana szlachta poparła sukcesję Batorego, o ile ten poślubi Annę Jagiellonkę. Batory nie zwlekał przeszedł pospiesznie Karpaty i 23 marca 1576 roku wkroczył do Krakowa. W tym samym dniu w którym cesarz postanowił zrobić to samo. 1 maja poślubił Annę Jagiellonkę i został ukoronowany na króla Polski. Po tym akcie wszelki opór się skończył. Zamoyski otrzymał wtedy też pieczęć podkanclerzego wielkiego koronnego. Od tego momentu zaczęła się jego owocna współpraca z królem.

Król od samego początku nie miał łatwo. Musiał rozwiązać problem zbuntowanego Gdańska. W tym celu Batory ogłosił blokadę handlową miasta i przesunął cały polski handel do Elbląga. Pomimo tego porozumienie osiągnięto dopiero w 1585 roku. W tym czasie król wcale nie próżnował. Rozpoczął on reformę sądowniczą. Batory wiedząc że sądy królewskie pozostają w zawieszeniu od prawie pięciu lat król zniósł ich prerogatywy w sprawach apelacyjnych cywilnych i kryminalnych. Powołano instytucje trybunału koronnego który rozwiał wszystkie wątpliwości co do zagrożenia królewską tyranią. Kolejną instytucją która została zreformowana była armia. W 1578 sejm wyraził zgodę na utworzenie piechoty wybranieckiej. Wojsko to rekrutowano z chłopów z dóbr królewskich. Piechotę wybraniecką wyposażano w muszkiety. Jednocześnie reformę przeszła polska jazda. Jazdę zdominowała husaria i jazda kozacka (nie mylić z Kozakami Zaporoskimi). Stworzono także w roku 1578 roku rejestr Kozaków. Kolejnym krokiem było przywołanie do porządku magnatów. Choć nadal zdarzały się lokalne zamieszki król nie tolerował walk na szersza skalę i ostro je tępił.

Kampanie prowadzone przez Batorego były nie tylko kunsztowne pod względem wojskowym ale tez politycznym. To dzięki zabiegom króla i jego zagrywkom politycznym udało się z finansować wojnę przeciwko Moskwie latach 1577-1582 i wyprowadzić trzy duże uderzenia. Po pokonaniu Moskwy Batory zaczął marzyć o wielkich przymierzach w Europie. Jego plany nie zdobyły jednak uznania i poparcia u parlamentu było to spowodowane opozycją braci Zborowskich, po ścięciu banity, ich brata Samuela Zborowskiego w Krakowie w maju 1584 roku przez kanclerza i hetmana Jana Zamojskiego. Król wycofał się częściowo z życia publicznego w 1585 roku snując plany dalszych działań. Zmarł nagle 1586 roku. Stefan Batory był królem który jasno pokazał, że państwo Polaków i Litwinów da się skutecznie i efektownie zarządzać i reformować, o ile ma się jasno postawione cele i potrafi się do nich przekonać obywateli. Potrafił sobie świetnie dobierać doradców i stronników, których doceniał i wynagradzał.

Stefan Batory pod Pskowem obraz Jana Matejki.
Na obrazie połączono dwa wydarzenia: poselstwo bojarów po zdobyciu twierdzy Wielkie Łuki oraz pokój w Jamie Zapolskim.