Rola Króla w Rzeczpospolitej Obojga Narodów (część 1)

KRÓL SKĄD SIĘ WZIĄŁ

Moment w którym słowo król zostało użyte po raz pierwszy nie jest dokładnie znany. Wielu władców określało się w ten sposób. Słowo to istnieje już w języku hebrajskim, ma również odpowiednika w grece. Najbardziej jednak rozpowszechniła się łacińska forma tego słowa: rex.

Chrzest Chlodwiga w 496 roku
w kościele w Reims

Biblijny Salomon był jednym
z pierwszych władców
noszących miano króla
(X wiek p.n.e.)

Tak został określony władca Franków Chlodwig I w 481 roku. W większości języków pochodzenia łacińskiego słowo to przybiera formy podobne. Jednak w językach słowiańskich i germańskich ma ono całkiem inną formę. Jest to związane bezpośredniego z osobą Karola Wielkiego. Poprzez jego pozycję jako jednego z najpotężniejszych władców przyjęło się w części Europy władcę określać jako po prostu Karol. Na przestrzeni wieków słowo to zmieniane przez ludzi na potrzeby języka przybrało obecne formy¹. Rola króla w rola króla we wczesnym średniowieczu oraz w dobie jego rozkwitu była olbrzymia. Król jako namaszczony przez Boga miał olbrzymią władzę nad państwem. Sprzeciwienie się woli króla była rozumiana jako sprzeciwienie się woli Boga. Na królu spoczywał obowiązek ochrony poddanych. Miał być ich opiekunem. Król w dodatku był uznawany za całkiem odrębny stan. Państwo było jego dziedziną. Sam król był ważniejszy niż książę, jedynie cesarz przewyższał go rangą. Po rozbiciu feudalnym które miało miejsce w XII-XIV wieku w Europie zróżnicowała się rola króla w poszczególnych państwach. W wielu z nich władza króla osłabła jednak nadal pozostawał bardzo mocna. W innych w dała początek nowym formą władzy w których król musiał się zacząć liczyć z głosem szlachty i duchowieństwa.

ROLA KRÓLA W RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW

Ludwik Węgierski- król Polski
w latach 1370-1382

Rola króla w Rzeczpospolitej Obojga Narodów mocno się różniła od tej którą pełnili władcy w ówczesnej Europie Zachodniej. Podobieństwa możemy szukać w angielskim ustroju jednakże po dokładnej analizie zauważymy znaczne wręcz olbrzymie różnice. Sam początek polskiego parlamentaryzmu jest zgoła odmienny. Wiąże się on bezpośrednio z panowaniem Ludwika Węgierskiego w Królestwie Polskim. To on nadał w 1374 roku zjeździe rycerstwa w Koszycach przywilej który ustanawiał podatek 2 groszy od łana dla rycerstwa. Od tego momentu król musiał zwoływać szlachtę w celu zwiększenia opodatkowania. W zamian tego polskie rycerstwo zgodziło się obrać na na tron jedną z jego córek. Podobny przywilej immunitetowy otrzymało duchowieństwo w 1381 roku. Od tego momentu tron w Polsce staje się tylko formalnie dziedziczny. W praktyce od tego momentu każdy król będzie już obierany przez szlachtę.

W 1385 roku miała miejsce unia w Krewie. Zdecydowano wtedy że mężem Jadwigi zostanie książę litewski Jagiełło. W 1386 roku nastąpiła koronacja już wtedy Władysława Jagiełły na Króla Polski. Wtedy też nastąpiła jego elekcja jednak nie oznaczała ona elekcji dynastii. Po śmierci Jadwigi w 1399 roku rada królewska potwierdziła prawa Jagiełły do tronu polskiego. Nie tyczyło się to jednak jego synów którzy pochodzili dopiero z czwartego małżeństwa Władysława. Wstępne porozumienie w sprawie obioru jego synów osiągnął ze szlachtą w 1425 roku na zjeździe w Brześciu Kujawskim. Jednakże na zjeździe w 1426 roku w Łęczycy król oświadczył „że ani dawnych praw nie potwierdzi ani nowych nie nada”, to wówczas akt elekcji na oczach króla, nie bez trzasku i szczęku błyszczących mieczów, które wszystkich nabawiły trwogi, na najdrobniejsze kawałki gołymi szablami rozsiekli”². Dopiero po ustępstwach w 1430 roku w Jedlni polska szlachta potwierdziła ze po śmierci króla na tronie zasiądzie jeden z jego synów. Po śmierci Jagiełły w 1434 nastąpiła na sejmie elekcja jego najstarszego syna Władysława III wtedy jeszcze małoletniego. W jego imieniu władzę sprawowała rada królewska do osiągnięcia pełnoletności w 1438 roku. Zgiął on podczas bitwy pod Warną w 1444 roku. Niepewności co do śmierci Władysława doprowadziły do tego że jego brat Kazimierz IV został obrany na króla dopiero w 1447.

Pierwsze lata jego rządów były dla niego bardzo trudne. Po parokrotnym odmówieniu przywilejów dla możnowładców król był zmuszony budować swoje zaplecze polityczne na szlachcie średniej.

Pierwszym przywilejem nadanym szlachcie był w 1454 roku przywileje cerekwicko-nieszawskie za udział szlachty w wojnie 13 letniej. Postanawiał on iż król bez zgody sejmików nie może zwołać pospolitego ruszenia ani nakładać nowych praw ani podatków. Jednak sejmy i sejmiki miały swój głos nie tylko w sprawie podatków ale również praw i polityki państwa. Poprzez swoje niezadowolenie zmuszały króla do podejmowania zobowiązań. Taka sytuacja miała miejsce na sejmie prowincjonalnym w Korczynie w 1456 roku. Kazimierz Jagiellończyk przyrzekł, że po powrocie z Litwy zwoła sejm dla całego Królestwa „dla zreformowania, ustanowienia i naprawy stanu Królestwa i posiadłości naszych''.

W roku 1492 po śmierci Kazimierz Jagiellończyka na tron został obrany jego syn Jan Olbracht. To z jego rządów Rada Królewska przekształciła się ostatecznie w Senat a ogólnopolski zjazd szlachty w Sejm. Począwszy od końca XV wieku Polska stała się więc monarchią parlamentarną. Jan Olbracht w 1496 roku nadał przywilej piotrkowski. Zwalniał on szlachtę z płacenia cła i ograniczał wychodźtwo chłopów z wsi.

NIHIL NOVI

Konstytucja Nihil Novi ostatecznie ukształtowała Polski
parlament oraz funkcję jaką pełnił król.

Przełom nastąpił jednak za panowania Aleksandra Jagiellończyka. Podczas sejmu w Radomiu została uchwalona konstytucja Nihil Novi. Dzięki tej konstytucji sejm otrzymywał szerokie kompetencje dziedzinie ustawodawczej. I nie tylko. Sejm miał teraz realny wpływ na bieżącą politykę państwa. Od tego momentu każda ustawa wydana przez monarchę bez zgody parlamentu była uznawana za nieważną. Konstytucja Nihil Novi od tego momentu regulowała działanie całego polskiego ustroju.

Rychła śmierć Aleksandra Jagiellończyka spowodowała że na tron został obrany Zygmunt I Stary. Nowy król od samego początku odnosił się niechętnie do współdziałania z szlachtą i jej przedstawicielstwem w sejmie. Role sejmu widział jedynie w akceptowaniu decyzji podjętych wcześniej przez siebie i senatorów. Swoją władzę chciał oprzeć na magnaterii. Wywołało to opór szlachty średniej która otwarcie występowała przeciwko dominacji magnaterii. Spowodowało to powstanie w latach 20. XVI wieku tzw. ruchu egzekucyjnego. Domagał się on reform w sądownictwie i polityce administracyjnej. Dążył on również do zakazania łączenia urzędów w celu poprawy ich funkcjonowania. Dodatkowo krytykował króla i królową za przeprowadzenie elekcji vivente rege ( czyli elekcji z życia króla). To doprowadziło do rokoszu w roku 1537 roku na sejmie obozowym koło Lwowa. Szlachta odniosła częściowy sukces. Doprowadziła do dwóch sejmów( jeden w Piotrkowie, drugi w Krakowie) na których to król zobowiązał się dokonać egzekucji praw i zagwarantował elekcyjność tronu. Król posiadał jednak wciąż bardzo dużą władzę. Tylko on mógł zwoływać sejm. W dodatku jeśli sejm odbył się podczas jego nieobecności ustawy na im uchwalone były nieważne do momentu zatwierdzenia ich przez króla.

POCZĄTKI PANOWANIA ZYGMUNTA AUGUSTA

W 1548 roku na tron wstąpił obrany już z życia Zygmunta Starego jego syn Zygmunt August. Jego panowanie potwierdza to, że król próbował obchodzić się bez sejmu. Po bardzo niespokojnym sejmie w 1548 roku na którym nie przyjęto żadnej uchwały król poinformował listownie w czerwcu 1549 roku, że nie ma potrzeby załatwiania niczego ze swoimi poddanymi na sejmie, ponieważ sprawuje swój urząd rzetelnie i legalnie oraz, że zachowa prawa i przywileje. Dopiero po zażegnaniu wewnętrznych niepokoi król zwołał sejm wiosną 1550 roku. W roku 1556 wspomniane wcześniej zatargi o egzekucję praw skutecznie tamowały funkcjonowanie kolejnych sejmów i uchwalanie kolejnych uchwał dotyczących podatków. W tym też roku Zygmunt wyjawił swojemu doradcy Mikołajowi Radziwiłłowi Czarnemu, iż nie wiąże z kolejnymi obradami żadnych pomyślnych rezultatów oraz, że zwołuje sejm dlatego że czuje się do tego zobowiązany na podstawie udzielonych wcześniej obietnic. W latach 1559-1562 król nie zwoływał sejmu i obywał się bez niego zabiegając o sprawy inflanckie. Przebywał wtedy na Litwie. Decyzję o zwołaniu sejmu w pod koniec 1562 roku podjął dopiero pod wpływem konieczności załatwienia ważnych spraw politycznych zwłaszcza wewnętrzno-państwowych.³

KRÓL RAZEM Z SEJMEM CZYLI W STRONĘ RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW

Unia Lubelska była wielkim sukcesem systemu
parlamentarnego Polski i Litwy. Połączyła
dwa państwa na dobre. 

Po tym jak w końcu 1562 roku parlament zaczął na nowo funkcjonować sejm był zwoływany bardzo często. Odbywało się to z inicjatywy zarówno króla jak ruchu egzekucyjnego. Było to związane z tym, iż z kolejnych nieudanych małżeństw króla z których nie otrzymał on męskiego potomka. Król czuł potrzebę zabezpieczenia państwa w razie jego śmierci. To spowodowało, iż sejmy wystawiały konstytucje wyznaczające kolejne sejmy. Sejm z 1564 roku założył dwa sejmy: jeden dla Litwy twego samego roku; drugi dla Korony w styczniu 1565 roku. Ten ostatni odbył się w Piotrkowie którego konstytucje zapowiedziały kolejny sejm „przed Wielkanocą”. Sejm ten odbył się w Lublinie. Kolejny odbył się w Piotrkowie. Ten sejm obwieścił wspólny sejm z Litwinami w Lublinie w celu dokonania unii. Wszystkie sejmy pracował wspólnie z królem i senatem nad reformą państwa i unią realną Korony i Litwy. To dowodzi, iż król który prowadził mądry i rozważny dialog z izbą poselską mógł szybko osiągnąć porozumienie i poparcie. To wszystko doprowadziło do podpisania traktatu unii realnej pomiędzy Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim 1 lipca 1569 roku. Od tego momentu oba państwa miały mieć jednego władcę wybieranego przez przedstawicieli obu państw na wolnej elekcji. Powołano sejm walny który składał się z 77 posłów z Korony i 50 posłów z Litwy. Oba państwa w ramach unii zobowiązały się prowadzić wspólną politykę zagraniczną. Wprowadzono jednakową monetę. Dokonano egzekucji praw w Koronie. Potwierdzono prawa i przywileje obowiązujące w Koronie i na Litwie. Zachowano odrębne wojska i języki urzędowe. Wniosek nasuwa się sam. Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała ze współdziałania króla i parlamentu. Akt unii został ratyfikowany przez króla 4 lipca 1569 roku. Również w wyniku unii do Korony zostały wyłączone województwo kijowskie, bracławskie, czernichowskie i wołyńskie. Zygmunt II August umarł w 1672 roku zostawiają jednak państwo gotowe do samodzielnego działania podczas bezkrólewia i do przeprowadzenia wolnej elekcji w celu obrania nowego króla.

1https://obcyjezykpolski.pl/skad-sie-wzielo-slowo-krol/

2Historia ustroju Polski Marian Kallas Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 s. 110

3Historia Sejmu Polskiego tom I, s.126